یواقیت ازکتاب تنسوخنامه ایلخانی قسمت ۲

در صفت جلا  دادن  یاقوت

جملهء انواع  یاقوت را به  یک  طریق  جلا  توان داد. و (طریق ) جلا دادن یاقوت انست  که  یاقوت  را نخست  به لک بر  سر چوبی بندند . وبه  چرخ حکاکی بساینر تا  املس  شود  . بعد از  ان  سنباده را خرد بسایند  و بروی چرخ اسرب  می سایند  تا  خشونت و درشتی بسبب  زخم  چرخ که در  روی  ان باشد  برود  .  و به غایت  نرم شود ( و چون  نرم  شد  ) جزع یمانی را بسوزند تا  چون  اهک  شود  . و در اب بسایند و  ان  نگینه را  بروی  بر صفحه  مس می مالند و میسایند تا جلا یابد و نرم شود بعد از ان از سر  چوب  باز کنند  و در اب  گرم نهند وقدری  شخار  بجوشانند  تا اثر سیاهی که  بسبب  سودن قبول  کرده باشد از ان  برود و  باب  جوش پاکیزه  بشویند  .

و اگر  یاقوت  سرخ  باشد بگیرند  قدری بقم لامری و روی ان  بتراشند و پارهاء خرد کنند . و در دیگچه سنگین  نهند  و باقدری اب  بجوشانند تا  رنگ  بقم  تمامت  در ان  اب  شود  .  بعد از  ان  اب را  صافی  کنند و باز لختی دیگر  بجوشانند تا اندک  قوامی  بگیرد .  پس  قدری  شب  یمانی بر  انجا  افکنند پس  یاقوت  را در ان رنگ  افکنند  و قدری  بجوشانند  انگه برون کنند . و رنگ  زیادتی  بسترند  .  رنگی  سرخ در  سوراخها و زوایای ان  شده  باشد .  و  رنگ بر  اطراف ان تافتن گیرد و رنگین نماید .

در معرفت قیمت  انواع  یواقیت

قیمت یاقوت باختلاف مکان  و  زمان  و تغیر  روزگار  و تصرف احوال و کثرت و قلت  و عز  و دولت   میگردد. و ببایع ومشتری هم بگردد .  و هر نگین  که مدور  و مضرابی  باشد و پشت  او مقبب  باشد و بلند . قیمت او زیادت باشد . و انچه  نه ممسوح  بود  بر دو  قسم  باشد .  یا بر ان هیئت بود  که  از  معدن  ( برون ) امده باشد و انرا  عجمی  خوانند.

وانچه  تصرف کرده  باشد و روی انرا  هموار  کرده  یا مقبب  سوده انرا   ساو خوانند . و ساو از عجمی بقیمت  زیادت باشد .

و اکثر  یاقوت  بهرمانی  و رمانی نیکو و ابدار  باشد و مقبب بود . و ابداری یاقوت سرخ چنان باشد  که بقطره ء خون ماند که بر روی صفحه ء نقرهء پاک افتد  .  چنین یاقوت اگر بوزن  تسوئی باشد چهار دینار ارزد . و یاقوت ممسوح کمتر کنند که دریغ دارند  .

اما اگر  ممسوح باشد بها دوباره  شود . و نیم دانگ یاقوت که نیکو باشد (  بها  ) هشت دینار کنند تا ده  دینار .  و سه تسو (را پانزده دینار تا بیست دینار . و دانگی را سی دینار تا) پنجاه دینار . و دو دانگ (  را شصت و پنج دینار  ) تا صد دینار . و نیم مثقال   (صد و هشتاد دینار تا  ) دویست دینار . چهار دانگ ( دویست و پنجاه دینار  تا  ) سیصد دینار .  و پنج دانگ ( پانصد دینارتا ) هفتصد دینار . و  یک مثقال ار  هزار (  دینار  تا)  دو هزار ( دینار . و یک مثقال  هزار دینار  تا  دو  هزار  دینار  )

و هر یاقوت که  وزن  ان   دو  مثقال  باشد . انرا  قیمت  معین  نباشد. قیمت او مفوض به را ءی و اختیار  مقومان وقت باشد  )

ابوریحان گفته است  نیم  مثقال یاقوت سرخ پاک  صافی که  سوراخ و عیب ندارد و ممسوح و طولانی بود یکهزار دینار مصری ارزد

واگر دو مثقال بود بر این  هفت  صفت  پنج  هزار دینار  ارزد . و هرچه بدین  مقام رسد بها  از  ترتیب  بیرون افتد تعلق ببایع و مشتری  دارد  .

وهیچ کس  نشانی  نداده  که  یاقوت  بوده  است  بدین  اوصاف درین روزگار که وزن ان یک مثقال ونیم زیادت باشد . با انکه  یک مثقال خود نادر افتد . چنانکه  دری که یک مثقال  بود  نادر افتد  .ودانگ سنگی یاقوت  عزیزتر و شریف تر از دانگی  مروارید بود .

اما اغبس  را  اگر  طاووسی  و نیکو وابدار  بودو با طراوت  و ممسوح بهاء   ان عشر  رمانی  باشد  . (  و اسمان گون  )و اکهب و کحلی را نصف عشر و ارغوانی و خمری را بها با نصف و ثلث اید .

و لحمی و گلناری  را بها با عشر و نصف عشر . و وردی را تا   پنجاه ویک

و یاقوت  زرد  اگر  نیکو و بطراوت وابدار و ممسوح بود  و مشمشی  یا  معصفری (  بود  ) دو دانگ به سه دینار ارزد . و نیم مثقال به شش دینار ارزد . و چهار دانگ  به  شانزده  دینار  و پنج دانگ  سی دینار  . و یک مثقالی  پنجاه دیناز . و دیگر  اجناس  سنگ این  بها کنند . و یاقوت  سفید را قیمتی  زیادت نبود و دو بها ء  بلور بیش  نخرند.

 در امتحان یاقوت

یاقوت را پنج نشان باشد .

اول انکه همهء سنگها را بساید و  جز الماس  او را  نساید . و جز به الماس  او را سوراخ  نتوان  کرد و   (  یاقوت  ) وعقیق را  بخراشد . دوم :  انکه اورا  شعاعی باشد و دیگر جواهر را  چنان  شعاع  نبود .

سوم  :  انکه  از همه  گوهرها ثقیل تر باشد  .

چهارم  : انکه  بر  اتش  پایدار  بود

پنجم  : انکه  چون  بر اتش برند  سفید  نماید . و چون  از  اتش برون  برند و سرد شود با  رنگ  خود  اید و این هر دو خاصیت یاقوت  سرخ  را  بود . و اگر خواهند  که  یاقوت  را بشکنند و نرم کنند  جهت  داروها (   چند  بار ) در اتش  بتابند ودر اب اندازند  نرم  شود به  هاون  سوده گردد . و یاقوت  زرد  تغییر  نیابد

در منافع و خواص یاقوت

حکمای هند گویند که چون  یاقوت  را  با خود دارند از علت  طاعون ایمن  باشند . ووبا بر انکس  که دارد  کار نکند . واگر یاقوت  را در دهان  گیرند بخاصیت  دل را  قوت  دهد  و اندوه و غم  ببرد و  تشنگی را  بنشاند .  ودر دهان  سرد بماند بخلاف دیگر جواهر.

و اگر  دائما”  با خود  دارند در  چشم  مردو  به  شکوه و هیبت  باشند . و در قضاء  حوائج زود به مطلوب رسند و قوت  زیادت کند. و خون را صافی  گرداند تا بحدی که  اگر  بر مرده  بندند  خون او دیر  فسرده گردد . ودر مفرحها  و معجون ها زیادت  از  حد بدل  سود دارد .وحرارت و نشاط بیفزاید . ونیز در معاجین مضرت زهر هاء مضر باز دارد .

مزاج  یاقوت  سرخ  گرم و خشک است و  بیشتر  ادویه کانی را مزاج گرم و خشک  باشد  برای انکه  چون روح  حیوانی  بخاریست لطیف  ماده ء ان  بضرورت رطوبتی  باید لطیف . وهیچ رطوبت که تاثیر جرم گرم  کند و خشک بخار نتواند بود .  پس  بر این تقدیر باید که  جمله ء  ادویه که روح  حیوانی را  تربیت  خواهد  کرد  گرم و خشک باشند   فی الجمله حرارت غریزی برافروزد. و جمله  قوتهاء حیوانی را مدد کند و در داروی چشم  روشنائی  بیفزاید . و صحت او نگاه دارد (ان شاالله)

اخبار و حکایات که در باب یاقوت بتسامع رسیده

اورده اند که ملک  سراندیبرا  پاره ای یاقوت  بوده است بر مثال  دسته کاردی وزن ان کمابیش  پنجاه  مثقال. رمانی  نیکو با طراوت  و هیچ کس خبر نداده است که به وزن ان یاقوت  دیده اند . و هر کس که ملک سراندیب و معبر باشد ان پارهء یاقوت با او

باشد.

ونیز اورده اند که در روزگار قدیم  در معدن  یاقوت غلافی  یافتند  بزرگ . چون  ان را بشکستند یا قوت پاره ای یافتند مثل صلیبی. (  و معتمدان حکایت می کنند  که  مثل این  پارهء  یاقوت  سرخ بر تاج پادشاه روم دیده اند مرصع کرده  ) و در این روز گار از این انواع کس ندیده است . (  و دیگر) اورده اند که امیری از  جمله ء امراء  خراسان را  پاره ای  یاقوت سرخ  مستطیل افتاد  . ان را

به  هفت هزار دینار  بخریدو انرا   جبل گفتندی که  چون  در دست  گرفتندی  هر دو  جانب ان از دست  پیدا  بودی .

و ابوریحان  اورده است که در  خزائن  ملوک خوارزم پاره یاقوت اکهب  بود  لون او کحلی وزن ان  زیادت از شصت  مثقال بر انجا  صورت ادمی  کرده بودند  بدو  زانو نشسته و زانو ها  (  بهم  ) باز نهاده و زنخدان بر  سر زانو  نهاده و دو  دست بر دو ساق پای

فرو گذاشته  و انگشتان  پای و انگشتان دست  بر  هم  افکنده .

در نسبت جوهرها در وزن ومقدار با یکدیگر

ابوریحان در این باب  رنجهاء ( بسیار  )  برده  است  چه  بطریق  ذوب و چه به اب  امتحان کرده و راءی او بر ان  قرار گرفته  است

که صد مثقال زر گداخته به شکل  و  حجم  چندان باشد که هفتاد و یک  مثقال  و دانگی و تسوئی سیماب  یا  پنجاه و نه مثقال

و دو دانگ ونیم  اسرب  یا پنجاه و چهار  مثقال و نیم  نقره .  یا  چهل و شش مثقال ( و دو دانگ روی یا چهل و پنج مثقال  )  و دو  دانگ  مس یا چهل وپنج مثقال برنج  . یا  چهل مثقال و نیم وسه تسو اهن  .  یا  سی و هشت  مثقال و نیم قلعی  .  و با  این  حساب یک مثقال  زر بشکل و حجم  برابر چهار  دانگ و تسوئی و جوی  سیماب  باشد . و برابر دو { دانگ} و سه تسو روی

و برابر دو دانگ ونیم {و} جوی  اهن .  وبرابر دو دانگ و تسوئی وجوی قلعی .  وانچه به اب  امتحان  کرده است  گوید: از یاقوت  اسمانگون یک مثقال  . و از یا قوت  سرخ  پنج دانگ {و}  سه تسو { مثل او  باشد  } و از  زمرد چهار دانگ و تسوئی و از لاجورد

مثله . و از جزع  و بلور  چهار  دانگ کم دو جو . و از مر وارید  چهار دانگ . واز عقیق چهار دانگ کم  جوی . و از بسد مثله  .

و این از مایش  باب توان کرد .