گوهرشناسی

مقدمه

شناخت گوهرها و روش استحصال، پي جويي و استخراج آنهابه علت ارزش و زيبايي و كميابي و خصوصيات ارزشمند ديگر، از دير باز مورد توجه انسان بوده است. كشور عزيز ما نيز در گذشته از اين امر مستثني نبوده و مطالعات باستان شناسي و معدنكاري قديم و همچنين كتابهاي ارزشمندي كه از دانشمنداني چون ابوعلي سينا، زكرياي رازي و…. به جا مانده، همه حاكي از اهميتي است كه پيشينيان ما براي اين علم قائل بوده اند.

امروزه اقتصاد و تجارت جهاني تا حد زيادي به اين علم وابسته است؛ و گسترش و پيشرفت اين دو بطور قابل توجهي لازم و ملزوم يكديگر شده اند و كتابها و سايتهاي بي شماري در زمينه اين علم به وجود آمده است ليكن در كشور ما با وجود داشتن منابع ارزشمندي همچون فيروزه بي همتاي نيشابور ـ عقيق، انيكس و غيره توجه ويژه و همه جانبه اي نسبت به اين علم چه از نظر پايه اي (مدارس و دانشگاهها) و چه تحقيقات اكتشافي (توسط سازمانهاي اجرايي مثل سازمان زمين شناسي)، از نظر انتشارات (نبود سايتهاي علمي و كتابهاي مفيد اندك) و چه از نظر اقتصادي (بخش تجارت سنگهاي قيمتي) نشده است كه اين خود به كمبود اطلاعات و نداشتن شناخت كافي و دقيق از ارزش و اهميت و نوع گوهرها و علم گوهرشناسي برمي گردد، لذا جهت گسترش اين علم پيشنهاداتي ارائه مي گردد.

نگاهي به علم گوهر شناسي

دنياي گوهر ها، دنياي زيبا و رنگارنگ مملو از سنگهاي قيمتي ارزشمندي است كه هر يك شرايط خاص زمين شناسي را براي بوجود آمدن خويش طلب كرده و به خاطر كميابي كه در طبيعت دارند خواستار فراوان دارند. آنچه در اين زمينه بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه يك زمين شناس بايستي از ديد گوهرشناسي به هر سنگي كه پيش روي خود در فيلد مي بيند نظر داشته باشد تا ارزش واقعي بسياري از گوهرها را كه شايد بي توجه بارها از كنار آن گذشته است در يابد. هزاران كاني مثل اپيدوت، ديوپسيد، اوپال و گارنت، آندالوزيت، كرديريت و….. در دنياي امروزه از ارزش فوق خوبي در علم گوهر شناسي برخوردارند در حاليكه بسياري از زمين شناسان ما مثل ديگر مردم تنها گوهرهای الماس و فيروزه،یاقوت را ارزشمند دانسته و بدون اعتنا از كنار ساير گوهرها در اين بهشت زمين شناسي (ايران) عبور مي نمايند.

شناخت اين علم در جوامع علمي ما به حدي ضعيف است كه ما حتي در تعريف آن دچار مشكل هستيم بطوريكه آنچه به طور معمول متداول است گوهرشناسي و جواهر شناسي را مترادف و هم معني مي دانند در حاليكه گوهرشناسي شناخت سنگهاي قيمتي آن هم از ديدگاه خاصي است كه به آن پرداخته خواهد شد در حاليكه جواهرشناسي استفاده از سنگهاي قيمتي بر روي فلزات گرانبها مثل طلا و نقره و…. مي باشد و بيشتر خاص صنف جواهرفروشان است. ارزش واقعي گوهرها وقتي براي يك زمين شناس يا فرد عادي ملموس تر خواهد بود كه بداند اگر بطور مثال يك گرم طلا ده هزار تومان قيمت دارد و قيمت دو گرم آن بيست هزار تومان مي باشد اين قيمت گذاري براي الماس و ديگر سنگهاي قيمتي به طور تصاعدي است يعني اگر يك گرم گوهر طبیعی ارزشمند قيميت ده هزار تومان قيمت داشته باشد قيمت دو گرم آن صد هزار تومان خواهد بود (بر طبق قانون تاورنيه :

قيمت اقيراط × ۲(وزن) = قيمت گوهر Tavernier’s law ) )

در ضمن علاوه بر وزن مواردي چون زيبايي (Beauty)، استقامت (Durability) كميابي (Rarity)، مد روز بودن (Fashion) و قابل حمل بودن (portability) نيز در ارزش گذاري تعيين كننده مي باشند.

براي صدور شناسنامه براي يك سنگ قيمتي كه البته اين مورد نيز ارتباط مستقيم با قيمت گذاري دارد سه بخش اصلي مورد توجه قرار مي گيرد:

۱ ـ خصوصيات رنگ شامل رنگ اصلي (Hue)، غلظت (Saturation)، تيرگي و روشني (Tone)

۲ ـ پاكي (پاك بودن از ناخالصي داخلي، خراش و پريدگي و…… )

۳ ـ برش و درجه بندي آن (تناسب و تقارن، صيقل و اتمام كار)

مباني علم گوهرشناسي اگر چه در مواردي بسيار مشابه با كاني شناسي است اما بايد دانست در روشهاي شناخت يك گوهر از آنجاييكه استفاده از آزمايشهاي تخريبي مثل درجه سختي، سطح شكستگي، خاكه گرفتن، استفاده از اسيد و ساير موارديكه به گوهر صدمه وارد مي نمايد ممنوع بوده و در عوض آزمايشهايي چون گرفتن ضريب شكست، طيف نوري، وزن مخصوص، مشاهدات ميكروسكپي و خواص نوري، شناخت ناخالصي هاي دروني، استفاده از —– هاي خاص مثل Chelsea ****** و … مهم مي شوند.

دغدغه اوليه يك گوهرشناس در درجه اول و در حال حاضر (بعلت پيشرفت اين علم و ساخت انواع غير طبيعي و استفاده از انواع مشابه) شناخت گوهر و استفاده آن در جايگاه واقعي آن است زيرا امروزه گوهرها انواع مختلفي دارند:

۱ ـ طبيعي (Natural) سنگهايي كه درطبيعت وجود دارند و در طبيعت ساخته شده اند.

۲ ـ مصنوعي (Synthetic) سنگهايي كه در لابراتوار ساخته مي شوند و مانند نمونه طبيعي هستند

۳ ـ جايگزين (Imitations) سنگهايي كه مي توانند هم طبيعي باشند و هم مصنوعي كه داراي ارزش كمي هستند و به جاي سنگ ارزشمند استفاده مي شوند مثل گارنت به جاي ياقوت (Ruby)

۴ ـ ساخته بشر (Man Made) ـ از اين جهت اين نوع جزو گروه مصنوعي(Synthetic) محسوب نمي شوند اين است كه سنگها در طبيعت وجود ندارند و تنها بدست بشر ساخته شده اند مثل G.G.G (Gallium Gadolinium Garnet) كه يك نوع شبه الماس است.

چه بايد كرد؟

علم شناخت سنگهاي قيمتي (gemology) بايستي جايگاه واقعي خود را در كشورمان پيدا نمايد ما بايستي همگام با پیشرفت این علم در دنياي امروزو در نهايت توسعه تجارت جهاني اطلاعات خویش را به روز نماییم در اين رابطه شناخت درست مباني و منابع اطلاعاتي اين علم و تشكيل يك بخش گوهرشناسي جهت اكتشاف و استحصال اين سنگها و تدريس آن در دانشگاهها و مراكز آموزشي مي تواند گامي مؤثر باشد.

با توجه به اينكه تجديد منابع ارزشمند كشورمان همچون فيروزه نيشابور به عنوان يك سنگ قيمتي بي نظير و پرطرفدار در دنيا غير ممكن و احتياج به شرايط خاص و زمان طولاني زمين شناسي دارد توجه به ارزش واقعي اين گوهرها و نظارت دقيق بر نحوه استخراج ، فرآوري و صادرات آنها احتياج به بازنگري كلي و اصولي دارد.

شناخت گوهرها و روش استحصال، پی جویی و استخراج آنهابه علت ارزش و زیبایی و كمیابی و خصوصیات ارزشمند دیگر، از دیر باز مورد توجه انسان بوده است. كشور عزیز ما نیز در گذشته از این امر مستثنی نبوده و مطالعات باستان شناسی و معدنكاری قدیم و همچنین كتابهای ارزشمندی كه از دانشمندانی چون ابوعلی سینا، زكریای رازی و…. به جا مانده، همه حاكی از اهمیتی است كه پیشینیان ما برای این علم قائل بوده اند.
امروزه اقتصاد و تجارت جهانی تا حد زیادی به این علم وابسته است؛ و گسترش و پیشرفت این دو بطور قابل توجهی لازم و ملزوم یكدیگر شده اند و كتابها و سایتهای بی شماری در زمینه این علم به وجود آمده است لیكن در كشور ما با وجود داشتن منابع ارزشمندی همچون فیروزه بی همتای نیشابور ـ عقیق، انیكس و غیره توجه ویژه و همه جانبه ای نسبت به این علم چه از نظر پایه ای (مدارس و دانشگاهها) و چه تحقیقات اكتشافی (توسط سازمانهای اجرایی مثل سازمان زمین شناسی)، از نظر انتشارات (نبود سایتهای علمی و كتابهای مفید اندك) و چه از نظر اقتصادی (بخش تجارت سنگهای قیمتی) نشده است كه این خود به كمبود اطلاعات و نداشتن شناخت كافی و دقیق از ارزش و اهمیت و نوع گوهرها و علم گوهرشناسی برمی گردد، لذا جهت گسترش این علم پیشنهاداتی ارائه می گردد.
● نگاهی به علم گوهر شناسی
دنیای گوهر ها، دنیای زیبا و رنگارنگ مملو از سنگهای قیمتی ارزشمندی است كه هر یك شرایط خاص زمین شناسی را برای بوجود آمدن خویش طلب كرده و به خاطر كمیابی كه در طبیعت دارند خواستار فراوان دارند. آنچه در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد این است كه یك زمین شناس بایستی از دید گوهرشناسی به هر سنگی كه پیش روی خود در فیلد می بیند نظر داشته باشد تا ارزش واقعی بسیاری از گوهرها را كه شاید بی توجه بارها از كنار آن گذشته است در یابد. هزاران كانی مثل اپیدوت، دیوپسید، اوپال و گارنت، آندالوزیت، كردیریت و….. در دنیای امروزه از ارزش فوق خوبی در علم گوهر شناسی برخوردارند در حالیكه بسیاری از زمین شناسان ما مثل دیگر مردم تنها گوهرهای الماس و فیروزه،یاقوت را ارزشمند دانسته و بدون اعتنا از كنار سایر گوهرها در این بهشت زمین شناسی (ایران) عبور می نمایند.
شناخت این علم در جوامع علمی ما به حدی ضعیف است كه ما حتی در تعریف آن دچار مشكل هستیم بطوریكه آنچه به طور معمول متداول است گوهرشناسی و جواهر شناسی را مترادف و هم معنی می دانند در حالیكه گوهرشناسی شناخت سنگهای قیمتی آن هم از دیدگاه خاصی است كه به آن پرداخته خواهد شد در حالیكه جواهرشناسی استفاده از سنگهای قیمتی بر روی فلزات گرانبها مثل طلا و نقره و…. می باشد و بیشتر خاص صنف جواهرفروشان است. ارزش واقعی گوهرها وقتی برای یك زمین شناس یا فرد عادی ملموس تر خواهد بود كه بداند اگر بطور مثال یك گرم طلا ده هزار تومان قیمت دارد و قیمت دو گرم آن بیست هزار تومان می باشد این قیمت گذاری برای الماس و دیگر سنگهای قیمتی به طور تصاعدی است یعنی اگر یك گرم گوهر طبیعی ارزشمند قیمیت ده هزار تومان قیمت داشته باشد قیمت دو گرم آن صد هزار تومان خواهد بود (بر طبق قانون تاورنیه :
قیمت اقیراط × ۲(وزن) = قیمت گوهر Tavernier&#۰۳۹;s law ) )
در ضمن علاوه بر وزن مواردی چون زیبایی (Beauty)، استقامت (Durability) كمیابی (Rarity)، مد روز بودن (Fashion) و قابل حمل بودن (portability) نیز در ارزش گذاری تعیین كننده می باشند.
▪ برای صدور شناسنامه برای یك سنگ قیمتی كه البته این مورد نیز ارتباط مستقیم با قیمت گذاری دارد سه بخش اصلی مورد توجه قرار می گیرد:
۱ ) خصوصیات رنگ شامل رنگ اصلی (Hue)، غلظت (Saturation)، تیرگی و روشنی (Tone)
۲) پاكی (پاك بودن از ناخالصی داخلی، خراش و پریدگی و…… )
۳) برش و درجه بندی آن (تناسب و تقارن، صیقل و اتمام كار)
مبانی علم گوهرشناسی اگر چه در مواردی بسیار مشابه با كانی شناسی است اما باید دانست در روشهای شناخت یك گوهر از آنجاییكه استفاده از آزمایشهای تخریبی مثل درجه سختی، سطح شكستگی، خاكه گرفتن، استفاده از اسید و سایر مواردیكه به گوهر صدمه وارد می نماید ممنوع بوده و در عوض آزمایشهایی چون گرفتن ضریب شكست، طیف نوری، وزن مخصوص، مشاهدات میكروسكپی و خواص نوری، شناخت ناخالصی های درونی، استفاده از —– های خاص مثل Chelsea ****** و … مهم می شوند.
دغدغه اولیه یك گوهرشناس در درجه اول و در حال حاضر (بعلت پیشرفت این علم و ساخت انواع غیر طبیعی و استفاده از انواع مشابه) شناخت گوهر و استفاده آن در جایگاه واقعی آن است زیرا امروزه گوهرها انواع مختلفی دارند:
۱) طبیعی (Natural) سنگهایی كه درطبیعت وجود دارند و در طبیعت ساخته شده اند.
۲) مصنوعی (Synthetic) سنگهایی كه در لابراتوار ساخته می شوند و مانند نمونه طبیعی هستند
۳) جایگزین (Imitations) سنگهایی كه می توانند هم طبیعی باشند و هم مصنوعی كه دارای ارزش كمی هستند و به جای سنگ ارزشمند استفاده می شوند مثل گارنت به جای یاقوت (Ruby)
۴) ساخته بشر (Man Made) ـ از این جهت این نوع جزو گروه مصنوعی(Synthetic) محسوب نمی شوند این است كه سنگها در طبیعت وجود ندارند و تنها بدست بشر ساخته شده اند مثل G.G.G (Gallium Gadolinium Garnet) كه یك نوع شبه الماس است.
● چه باید كرد؟
علم شناخت سنگهای قیمتی (gemology) بایستی جایگاه واقعی خود را در كشورمان پیدا نماید ما بایستی همگام با پیشرفت این علم در دنیای امروزو در نهایت توسعه تجارت جهانی اطلاعات خویش را به روز نماییم در این رابطه شناخت درست مبانی و منابع اطلاعاتی این علم و تشكیل یك بخش گوهرشناسی جهت اكتشاف و استحصال این سنگها و تدریس آن در دانشگاهها و مراكز آموزشی می تواند گامی مؤثر باشد.
با توجه به اینكه تجدید منابع ارزشمند كشورمان همچون فیروزه نیشابور به عنوان یك سنگ قیمتی بی نظیر و پرطرفدار در دنیا غیر ممكن و احتیاج به شرایط خاص و زمان طولانی زمین شناسی دارد توجه به ارزش واقعی این گوهرها و نظارت دقیق بر نحوه استخراج ، فرآوری و صادرات آنها احتیاج به بازنگری كلی و اصولی دارد.

الماس نام خود را از خاصیت سختی بالای آن و از كلمه یونانی (adamas) به معنی غیر قابل تسخیر (unconquerable) گرفته است هیچ چیز از نظر سختی نمی تواند با الماس رقابت كند سختی الماس (با درجه سختی۱۰) ۱۴۰ بار بیشتر از كرندم با درجه سختی ۹ وگوهر های مربوط به این خانواده یعنی یاقوت قرمز(ruby) و یاقوت كبود(sapphire) می باشد با وجود اینكه سختی الماس در جهت های مختلف كریستالی متفاوت است یك الماس را فقط می توان با یك الماس دیگر یا پودر الماس برش داد.
درخشش(Luster) بی مانند و قوی الماس راهی است برای شناسایی الماس بوسیله یك چشم با تجربه با كانیهای جانشین آن (imitation)،كه امروزه این كانیها به وفور در بازار دیده می شوند. الماس معمولا” به واكنشهای شیمیایی غیر حساس است اما نقطه قابل ذكر در مورداین كانی این است كه حرارت بالا می تواند باعث سیاه شدن سطوح الماس شود بنابراین در طی حرارت دادن وهویه كردن الماس ( در عملیات نصب الماس بر روی فلزات گرانبها) باید دقت خاصی مبذول داشت .
در ۵۰ سال اخیر انواع مختلف الماس با خواص و رنگهای مختلف شناخته شده اند بطور مثال الماس های تیپ IIa, IIb, Ib, Ia داریم كه از نظر تجاری تفاوت زیادی ندارند ولی از نظر طریقه بر ش دادن شناخت این تیپ ها اهمیت فراوان دارد.
خصوصیات نوری ، سختی بالا و كمیابی ، الماس را پادشاه گوهرها نموده است برشهای زیردر الماس از معروفیت جهانی برخوردارند.
۱) معروفترین برش به نام برلیانت Brilliant
۲) برش ماركیز Marquise
۳) Emerald برش باگت ومعروفترین برش آن برش زمردی
۴) برش اشك Pear
۵) برش قلب Heart Shape
۶) برش تخم مرغی شكل Oval
● نحوه تشكیل الماس
الماس بیشتر در كیمبرلیت یافت می شود كیمبرلیت به سنگهای آذرین الترامافیك غنی از پتاسیم اطلاق می شود اكثر كیمبرلیت ها متعلق به دوره كرتاسه می باشند كیمبرلیتهای مهم در قاره افریقا (به خصوص كشور افریقایی جنوبی ) ، روسیه و امریكا و هندوستان واقع شده است . مطالعه انكلوزیونهای سیال در الماس منطقه ای از آفریقا نشان داده است كه دمای تبلور الماس حدود ۱۱۰۰ و فشار ۵۰ كیلو بار است تمامی كیمبرلیتها حاوی الماس نیستند عمق و تركیب شیمیایی مهمترین عوامل در تبلور الماس هستند الماس به صورت پراكنده در زمینه سنگهای كیمبرلیتی یافت می شود عیار الماس در این سنگها بین ۱/۰ تا ۶/۰ گرم در تن است .
بر طبق یافته های جدید الماس می تواند در لامپورئیتهانیز وجود داشته باشد بطور مثال الماس های یافت شده در معادن لامپورئیت استرالیا ازاین نمونه هستند دانستن این مطلب از اینجهت مهم است كه سنگهای لامپورئیتی در كشورمان ایران نیز وجود دارد بنابراین تحقیق در مورد امكان وجود الماس در ایران بهشت زمین شناسی دنیا، امری ضروری به نظر می رسد.

الماس
طي دوره تاريخي ، الماس در بيشتر زمان ها برجسته ترين مقام را به عنوان پر طرفدارترين گوهر داشت . اما در ميان پيشينيان گوهر كميابي بوده است . پليني در سال ۱۰۰ پس از ميلاد اظهار مي دارد كه الماس با ارزشترين گوهر سنگ هاست اما فقظ پادشاهان آن را مي شناسند . ارزش بالاي الماس حاصل سختي بالا ، حلاي درخشان و پراكنش بالاي آن است كه در آن برق رنگ هاي طيفي ايجاد مي كند افزون بر اين در اسيد ها يا قلياها كاملا انحلال ناپذير است . به دليل همين مقاومت است كه به آن adamas شكست ناپذير گفته مي شد كه بعدها واژه diamond الماس از آن گرفته شد
هند منبع اصلي الماس در گذشته بود. در هند سه منطقه مجزا وجود داشت كه در آن با حفاري رسوبات آبرفتي ، الماس استخراج مي شد . اما مهمترين آنها گلكوندا بود . گلكوندا يك معدن نبود
بلكه يك مركز تجاري بود كه نام آن به نام منطقه اي در جنوب هند اطلاق شد . در اين منطقه بسياري از گوهر سنگ هاي مشهو دنيا به دست آمده است . بعضي از اين گوهرها در حال حاضر شناجته شده اند اما محل پيدايش برخي ديگر نا معلوم است اما هر كدام آنها در زمان خود حوادث فراواني چون خيانت ، دسيسه ، كشتار و جنگ ايجاد كرده است . معروف ترين الماس هاي قديمي كوه نور بوده كه پس از تراش مجدد وزن آن به ۱۰۸٫۸۳ قيراط رسيد و اكنون جزو گوهرهاي تاج پادشاهي بريتانياست. الماس مغول كبير به وزن ۱۸۰ قيراط كه به تفثيل توسط تاورنيه تاجر معروف فرانسوي گوهر در اواسط سده هفدهم توصيف شده ، پس از تاراج دهلي در ۱۷۳۹ ناپديد شد .
الماس آبي اميد كه تاريخي از تراژدي و مصيبت به همراه داشته اكنون جايي را در وسط مجموعه گوهرهاي موسسه اسميتسونين واشنگتن دي سي اشغال مي كند.
با كشف الماس در شن هاي رودخانه ايي برزيل در سال ۱۷۲۵ اين كشور به مدت ۱۴۰ سال به بزرگترين توليد كننده الماس تبديل شد. در سال ۱۸۶۶ در آفريقاي جنوبي نيز در شن هاي رودخانه ي و اندكي پس از آن در نتوره هاي الماس دار الماس كشف شد در طي ۱۰۰ سال بعد الماس هاي بيشماري هم به صورت آبرفتي و هم به صورت درجا در چند كشور آفريقايي كشف شد اما آفريقاي جنوبي به عنوان بزرگترين توليد كننده الماس هاي گوهري باقي ماند . در اين كشور در معدن پرمير بزرگترين الماس گوهري دنيا با نام كوليان به وزن ۳۱۰۶ قيراط در سال ۱۹۰۵ كشف شد

.